ΣΥΜΠΑΝ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ –
ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΝΕΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1
Του Θανάση Μουσόπουλου
Μιλώντας για το βιβλίο «Μικρή Ιστορία της Γνώσης» (εκδ. Πατάκη, 2019) του Λέοναρντ Μλοντίνοφ (στο άρθρο «Ανανέωση του τρόπου που βλέπουμε τον άνθρωπο και τον κόσμο του», 2024), στην κατακλείδα αναρωτιόμουν: «Και λέω (ο έρμος…) Τέτοια βιβλία πότε θα μπούνε στην εκπαίδευση…».
Εδώ και ένα χρόνο έχω στο μυαλό μου το ζήτημα αυτό. Κάπου έχω κατασταλάξει. Θα πάρω τα πράγματα από την αρχή, ανατρέχοντας σε σχετικές δημοσιεύσεις και ανάλογους προβληματισμούς.
*
Ο κόσμος αλλάζει, οι γνώσεις μεταβάλλονται και κατά συνέπεια εξελίσσεται ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα. Όταν τελειώσεις τις σπουδές σου, δε σημαίνει ότι «τελείωσαν όλα». Καθώς περνάν τα χρόνια, αυτό το καταλαβαίνω καλύτερα – για κάποιους / κάποιες που δεν «ανοίγουν» πλέον βιβλίο.
Ο Χαράρι, ο Γιάλομ, ο Χομπσμπάουμ, ο Μλοντίνοφ δείχνουν ένα «άλλο» κόσμο – άγνωστο για μερικούς/μερικές…
Θα προσπαθήσω να φωτίσω δύο πλευρές: το Σύμπαν και την Ιστορία σε συνάρτηση με τον Άνθρωπο.
Όσον αφορά το πρώτο θέμα θα στηριχθώ στο βιβλίο του Παύλου Καστανά «Προς τ’ άστρα: ένα μαγευτικό ταξίδι στον κόσμο της Αστροφυσικής» (εκδ. Κάκτος 2020).
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ανάμεσα στα άλλα διαβάζουμε: «Τους τελευταίους αιώνες η ανθρωπότητα έχει σημειώσει τεράστια επιστημονική πρόοδο. Εξηγήσαμε τη φύση των αστέρων και κατανοήσαμε εις βάθος τις διεργασίες που συμβαίνουν στο εσωτερικό τους, ενώ τα διαστημόπλοιά μας ταξίδεψαν μέχρι τα πέρατα του ηλιακού μας συστήματος. Αλλά δεν σταματήσαμε εκεί. Έχουμε πλέον τη δυνατότητα μέσα από τις παρατηρήσεις μας να ταξιδεύουμε νοητά και να μελετάμε αντικείμενα που βρίσκονται δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά από εμάς, δισεκατομμύρια χρόνια στο παρελθόν».
Μελετώντας το έργο, πραγματοποιείς ένα μαγευτικό ταξίδι στον κόσμο της Αστροφυσικής. Κάποιες «στάσεις» παραθέτω στη συνέχεια:
«Το γνωστό μας Σύμπαν περιέχει 2 τρισεκατομμύρια γαλαξίες , που ο καθένας περιέχει εκατοντάδες εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια άστρα εκ των οποίων σχεδόν όλα έχουν πλανήτες γύρω τους. Και όλα αυτά είναι μοιρασμένα σε μια σφαίρα διαμέτρου 93 δισεκατομμυρίων ετών φωτός».
Σύμφωνα με σύγχρονες μελέτες, ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που έζησαν στον πλανήτη ξεπερνά τα 108 δισεκατομμύρια. Ο σημερινός πληθυσμός είναι το 7% του συνολικού πληθυσμού των ανθρώπων που υπήρξαν ποτέ.
«Είμαστε το μόνο είδος πάνω στη Γη, από τα εκατομμύρια που έχουν υπάρξει, που έχει καταφέρει να αντιληφθεί τον τρόπο που λειτουργεί το Σύμπαν σε τέτοιον βαθμό. Άρα, όσο πιο ‘μικροί’ συνειδητοποιούμε ότι είμαστε σε διαστάσεις, τόσο πιο ‘μεγάλοι’ γινόμαστε διανοητικά». (σελ. 26-27)
Το 1992 ανακαλύφθηκαν δύο νέοι πλανήτες. Μετά από αυτή την ανακάλυψη ανιχνεύθηκαν πάνω από 4.000 νέοι πλανήτες! Από ένα Σύμπαν 8 πλανητών βρισκόμαστε μπροστά σε ένα Σύμπαν αναρίθμητων «κλειδωμένων» κόσμων (σελ. 95)
«Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα σε ό,τι αφορά τη μελέτη και την ανίχνευση των μαύρων τρυπών αποτέλεσε η πρώτη φωτογράφηση μαύρης τρύπας, η οποία δημοσιεύθηκε την άνοιξη του 2019. Η συγκεκριμένη μαύρη τρύπα έχει μια μάζα 6,5 δισεκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Ηλίου και βρίσκεται στο κέντρο του γαλαξία Μ87, σε απόσταση 53 εκατομμυρίων ετών φωτός από εμάς» (σελ. 167).
«Σε ό,τι αφορά το ηλιακό μας σύστημα, σε 5 δισεκατομμύρια χρόνια από σήμερα ο Ήλιος μας θα μπει στη φάση του κόκκινου γίγαντα. Η ζωή στη Γη, όμως, θα έχει καταστεί αδύνατη πολύ πριν από αυτό, διότι η φωτεινότητα του Ηλίου μας αυξάνεται σταδιακά όσο παραμένει στην κύρια ακολουθία. Δεν αποκλείεται, όμως, το ανθρώπινοι είδος να έχει καταφέρει να επιβιώσει, ίσως σε διαστημικές βάσεις ή δορυφόρους στα πέρατα του ηλιακού μας συστήματος ή ακόμα και σε άλλα πλανητικά συστήματα» (σελ.208).
«Η μελλοντική δημιουργία αποικιών και διαστημικών βάσεων φαίνεται να είναι ο πιο σίγουρος τρόπος για τη διαιώνιση της ανθρωπότητας» (σελ. 270).
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2025
ΣΥΜΠΑΝ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ –
ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΝΕΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 2
Του Θανάση Μουσόπουλου
Συνεχίζοντας θα αναφερθούμε στον Leonard Mlodinow (γενν. 1954) και στον Stephen Hawking (1942 – 2018).
Στο βιβλίο του Μλοντίνοφ «Μικρή ιστορία της γνώσης, Ο αγώνας του ανθρώπου από την προϊστορία ως σήμερα για την κατανόηση του σύμπαντος» και στο έργο του Χόκινγκ «Το Χρονικό του Χρόνου».
Στη «Μικρή ιστορία της γνώσης», στο οπισθόφυλλο διαβάζουμε:
«Ο Λέοναρντ Μλοντίνοφ συλλαμβάνει και αφηγείται με μοναδικό τρόπο την ιστορία της προόδου του ανθρώπου από την εποχή που ζούσε στις αφρικανικές σαβάνες μέχρι τη σημερινή κατάκτηση της κβαντικής φυσικής. […] Εγκυρότατα τεκμηριωμένο, προσιτό και ποτισμένο με το σήμα κατατεθέν του συγγραφέα – χιούμορ και έμπνευση -, το βιβλίο του Μλοντίνοφ συνιστά έναν εντυπωσιακό φόρο τιμής στην πνευματική περιέργεια της ανθρωπότητας και ένα πολύτιμο ανάγνωσμα για όποιον ενδιαφέρεται για τα επιστημονικά ερωτήματα του καιρού μας».
Αναφέρω κάτι που λέει για τον Αϊνστάιν: «Η κύρια ένστασή του με το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν ότι έριχνε υπερβολικό βάρος στην προετοιμασία των μαθητών για τις εξετάσεις, καταπνίγοντας έτσι την οποιαδήποτε αυθεντική περιέργεια ή δημιουργικότητα» (σελ. 380).
Σε επόμενο σημείο διαβάζουμε: «Πρωτοπόροι από τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα μέχρι τον Μπορ και τον Αϊνστάιν – και ακόμα παραπέρα – πατούν με το ένα πόδι στο παρελθόν την ίδια στιγμή που η φαντασία τους συμβάλλει στο να χτιστεί το μέλλον» (σελ. 428).
Πριν μιλήσουμε για το βιβλίο «Το Χρονικό του Χρόνου» του Χόκινγκ, θα αναφερθώ στον συγγραφέα του.
Θεωρώ χρέος να θυμίσω ότι στις αρχές του 1963, λίγο μετά τα 21α γενέθλιά του, ο Χόκινγκ διαγνώσθηκε με μια νόσο του κινητικού νευρώνα, γνωστή και ως νόσο του Λου Γκέριγκ. Οι γιατροί τού έδιναν δύο χρόνια ζωής. Σύμφωνα με τις προβλέψεις τους, δεν θα προλάβαινε να ολοκληρώσει το διδακτορικό του. Ωστόσο ο Χόκινγκ, διαψεύδοντας τους γιατρούς του, όχι μόνο απέκτησε διδακτορικό τίτλο, αλλά τις επόμενες δεκαετίες άνοιξε νέους δρόμους στην κατανόηση του σύμπαντος. Η εξέλιξη της νόσου επιβάρυνε τον Χόκινγκ με όλο και περισσότερα κινητικά προβλήματα, τα οποία τελικά τον οδήγησαν στο αναπηρικό καροτσάκι. Η νόσος τού προκαλούσε επίσης δυσκολίες στην ομιλία και, το 1985, εξαιτίας μιας τραχειοτομίας έχασε ολοκληρωτικά την ικανότητα ομιλίας.
Είναι θαυμαστό παράδειγμα αποφασιστικότητας και δημιουργικότητας. Να σημειώσουμε πως ο Hawking έχει δηλώσει ότι «δεν είναι θρησκευόμενος κατά τη συνήθη έννοια» και πιστεύει ότι «το σύμπαν διέπεται από τους νόμους της επιστήμης. Οι νόμοι μπορεί να έχουν αποφασίστηκε από τον Θεό, αλλά ο Θεός δεν επεμβαίνει για να σπάσει τους νόμους» σε συνέντευξή του που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα The Guardian.
Ο ίδιος, στο βιβλίο του «Σύντομες απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα» (εκδ. Πατάκη, 2019), γράφει:
«Ελπίζω πως μια μέρα οι προσπάθειές μας θα ευοδωθούν. Υπάρχουν όμως κι άλλες προκλήσεις, άλλα μεγάλα ερωτήματα στον πλανήτη μας που πρέπει να απαντηθούν – και εδώ θα χρειαστεί μια νέα γενιά που να ενδιαφέρεται, να ασχολείται και να κατανοεί την επιστήμη. Πώς θα καταφέρουμε να θρέψουμε τον διαρκώς αυξανόμενο πληθυσμό μας; Πώς θα παρέχουμε καθαρό νερό, πώς θα παράγουμε ανανεώσιμη ενέργεια, πώς θα προλαμβάνουμε και θα θεραπεύουμε ασθένειες και πώς θα επιβραδύνουμε την κλιματική αλλαγή σε παγκόσμια κλίμακα;
Ελπίζω πως η επιστήμη και η τεχνολογία θα παρέχουν τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, όμως τις όποιες λύσεις θα πρέπει να εφαρμόσουν ανθρώπινα όντα με γνώση και κατανόηση».
Το βιβλίο «Το Χρονικό του Χρόνου» του Χόκινγκ, στα ελληνικά κυκλοφορεί το 1997, εκδόσεις Κάτοπτρο, αναθεωρημένη και επαυξημένη έκδοση. Μέχρι σήμερα, από την πρώτη έκδοση το 1988, έχει μεταφραστεί σε σαράντα γλώσσες, έχει πουλήσει παγκοσμίως περισσότερα από 20 εκατομμύρια αντίτυπα, έχει χαρακτηριστεί ως το βιβλίο της δεκαετίας του 1980 και έχει μπει στο βιβλίο Guinness, επειδή παρέμεινε για το μεγαλύτερο διάστημα μέχρι σήμερα στους καταλόγους μπεστ σέλερ.
Τα 12 κεφάλαια του έργου: Η εικόνα του ανθρώπου για το Σύμπαν, Χώρος και χρόνος, Το Σύμπαν διαστέλλεται, Η αρχή της απροσδιοριστίας, Τα στοιχειώδη σωματίδια και οι δυνάμεις της φύσης, Οι μαύρες τρύπες, Οι μαύρες τρύπες δεν είναι και τόσο μαύρες, Η μοίρα του Σύμπαντος – Παρελθόν και μέλλον, Το βέλος του χρόνου, Κοσμικές σήραγγες και ταξίδια στο χρόνο, Η ενοποίηση των φυσικών θεωριών, Συμπεράσματα – Άλμπερτ Αϊνστάιν – Γαλιλαίος – Ισαάκ Νεύτων.
Βασική θέση του Χόκινγκ για το Σύμπαν:
«Εφόσον πιστεύουμε ότι το Σύμπαν δε αναπτύσσεται τυχαία, αλλά εξελίσσεται σύμφωνα με κάποιους νόμους, είμαστε τελικά υποχρεωμένοι να συνδυάσουμε τις επιμέρους θεωρίες σε μια πλήρη ενιαία θεωρία που θα καθορίζει τα πάντα μέσα σ’ αυτό» (σελ. 34).
Όσον αφορά τον Αϊνστάιν γράφει: «O Roger Penrose και εγώ δείξαμε ότι από την ίδια τη γενική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν προκύπτει ότι το Σύμπαν πρέπει να έχει μια αρχή και, ίσως, ένα τέλος» (σελ.63).
Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Αϊνστάιν καταλήγει με την εξής φράση του: «Οι εξισώσεις είναι περισσότερο ενδιαφέρουσες για μένα· η πολιτική είναι για το παρόν, ενώ οι εξισώσεις είναι για την αιωνιότητα» (σελ. 265).
(ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ)
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2025
ΣΥΜΠΑΝ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ –
ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΝΕΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 3
Του Θανάση Μουσόπουλου
Ο Χόκινγκ συνδέει χώρο και χρόνο, πράγμα που μας οδηγεί στο τελευταίο κεφάλαιο της προσέγγισής μας. Λέγει:
«Ο χώρος και ο χρόνος όχι μόνον επηρεάζουν αλλά και επηρεάζονται από οτιδήποτε συμβαίνει στο Σύμπαν» (σελ. 62).
Θα περάσουμε, συνεπώς, στον ιστορικό Χαράρι όσον αφορά τα θέματα του χρόνου. Σύμφωνα με την κλασική – σχολική θα έλεγα άποψη – η ιστορία συνδέεται με την ύπαρξη της γραφής και των γραπτών πηγών. Άρα η ιστορία απλώνεται περίπου τρεις χιλιάδες χρόνια από τις μέρες μας. Για να φωτίσουμε αλλιώς τα θέματα.
Θα παρουσιάσουμε τις απόψεις και πληροφορίες του καθηγητή Γιουβάλ Νώε Χαράρι για τον χρόνο από το περίφημο βιβλίο του “Sapıens” που έχει ως υπότιτλο “Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου”. Γίνεται εύκολα κατανοητό, αρκεί να δούμε τα περιεχόμενα, ότι έχουμε μια διαφορετική προσέγγιση. Σε παλιότερο κείμενό μου έγραφα: “Πολλές φορές θεωρούμε ότι κάτι είναι πρόσφατο ή παλιό. Πόσο άδικο έχουμε. Όταν διάβασα το βιβλίο Sapiens του Harari, συνειδητοποίησα πόσο πολύ λίγα πράγματα ανήκουν στην «Ιστορία» με την κλασική έννοια, πόσα πολλαπλάσια καθορίζουν τον άνθρωπο και την πορεία του”.
Ο Yuval Noah Hararı, γεννημένος στο Ισραήλ το 1976, με σπουδές στην πατρίδα του, διδακτορικό στην Οξφόρδη, διδάσκει ως καθηγητής Ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και ασχολείται με μακροϊστορικά ζητήματα. Παραπέμπω σε σχετικό άρθρο μου για τον Χαράρι και τα έργα του, με περισσότερες λεπτομέρειες. Εδώ θα περιοριστούμε στα πιο βασικά σημεία που κυρίως συνδέονται με την έννοια του χρόνου, που άλλωστε είναι και το αντικείμενο τούτου του κειμένου.
Το βασικό σχήμα που ακολουθεί στην ιστορία είναι το εξής:
– Πριν από 13,5 δισεκατομμύρια χρόνια η Μεγάλη Έκρηξη: δημιουργούνται ύλη, ενέργεια, χρόνος, χώρος – Φυσική
– Πριν από 13,2 δισεκατομμύρια χρόνια: η ύλη και η ενέργεια συγχωνεύτηκαν, δημιουργούνται άτομα / μόρια – Χημεία
– Πριν από 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια στη Γη ορισμένα μόρια συγχωνεύθηκαν, δημιουργούνται οργανισμοί – Βιολογία
– Πριν από 70.000 χρόνια οργανισμοί που ανήκαν στο είδος Homo Sapıens δημιουργούν πιο σύνθετες δομές, που ονομάζονται πολιτισμοί. Η επακόλουθη εξέλιξη αυτών των ανθρώπινων πολιτισμών ονομάζεται Ιστορία. Η Πορεία της Ιστορίας γίνεται με τρεις επαναστάσεις:
- Νοητική, πριν από 70.000 χρόνια
- Αγροτική, πριν από 12.000 χρόνια
- Επιστημονική, πριν από 500 χρόνια.
Αυτό είναι το βασικό χρονοδιάγραμμα, στο οποίο θα προσθέσουμε κάποια ακόμη στοιχεία, κυρίως σε σχέση με την έννοια του χρόνου, ώστε στη συνέχεια να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στις τρεις επαναστάσεις.
Το είδος Homo = Άνθρωπος εμφανίστηκε πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Στο διάστημα που ακολούθησε η γη ήταν το σπίτι πολλών ειδών ανθρώπου. Κοινό χαρακτηριστικό τους ότι σε σχέση με τα άλλα ζώα είχαν ιδιαίτερα μεγάλο εγκέφαλο. Κατά τα άλλα, ήταν αδύναμα και περιθωριακά πλάσματα. Έκαναν χρήση εργαλείων, διέθεταν μαθησιακές ικανότητες και είχαν πολύπλοκες κοινωνικές δομές. Σημαντικό βήμα αποτελεί η χρησιμοποίηση της φωτιάς πριν από 300.000 χρόνια, μια και το μαγείρεμα έκανε ώστε να ξοδεύεται λιγότερος χρόνος για την τροφή. Πριν από 70.000 χρόνια οι Homo Sapıens από Αφρική και Αραβία πέρασαν στην Ευρασιατική ήπειρο. Τα τελευταία 10.000 χρόνια το είδος μας είναι το μοναδικό ανθρώπινο είδος που υπάρχει.
Αυτό είναι το βασικό χρονοδιάγραμμα, στο οποίο θα προσθέσουμε κάποια ακόμη στοιχεία, κυρίως σε σχέση με την έννοια του χρόνου, ώστε στη συνέχεια να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στις τρεις επαναστάσεις.
Η εμφάνιση νέων τρόπων σκέψης και επικοινωνίας στο διάστημα 70 – 30.000 χρόνων αποτελεί τη Γνωσιακή Επανάσταση. Η γλώσσα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανταλλαγή πληροφοριών και στην κοινωνικότητα, ενώ πραγματοποιείται μετάδοση πληροφοριών σχετικά με πράγματα που δεν υπάρχουν, πράγμα που δημιούργησε θρύλους, μύθους, θεούς και θρησκείες.
Πριν από περίπου 10.000 χρόνια, όταν οι σάπιενς άρχισαν να αφιερώνουν σχεδόν όλο τον χρόνο και τις προσπάθειές τους στη χειραγώγηση της ζωής λίγων ειδών από ζώα και φυτά, έσπερναν, πότιζαν, οδηγούσαν πρόβατα στα καλύτερα βοσκοτόπια. Ως το 3.500 π.Χ. το κύριο κύμα εξημέρωσης είχε ολοκληρωθεί.
Η Αγροτική Επανάσταση οδήγησε τον Homo να αποκηρύξει τη στενή συμβιωτική σχέση με τη φύση και ξεχύθηκε προς την απληστία και την αλλοτρίωση. Όσο συρρικνωνόταν ο αγροτικός χώρος, τόσο διευρυνόταν ο χρόνος. Οι τροφοσυλλέκτες δεν σκέφτονταν ούτε καν τον επόμενο μήνα, οι αγρότες πλέον ταξίδευαν με τη φαντασία δεκαετίες στο μέλλον. Το μέλλον είναι πολύ πιο σημαντικό απ’ ό,τι ήταν πριν. Η ανησυχία για το μέλλον σχετίζεται με την αβεβαιότητα της γεωργίας. Αν ο χωρικός δε λάβαινε υπόψη του αυτό, δε θα ζούσε για πολύ.
Οι ανθρώπινες κοινωνίες πλέον μεγαλώνουν και γίνονται πιο σύνθετες, ενώ οι φαντασιακές καταστάσεις γίνονται πιο πολύπλοκες. “Μύθοι” και “κανόνες” που επέτρεψαν τη συνεργασία αγνώστων ανθρώπων αποτελούν τον “πολιτισμό”. Το εμπόριο, οι αυτοκρατορίες και οι οικουμενικές θρησκείες τελικά έφεραν κυριολεκτικά κάθε Sapıens στο παγκόσμιο χωριό όπου ζούμε σήμερα. Αυτή η διαδικασία επέκτασης και ενοποίησης ήταν αποτέλεσμα της δυναμικής της ανθρώπινης ιστορίας.
Η Επιστημονική Επανάσταση συμβαίνει γύρω στα 1500 μ.Χ., οπότε η ιστορία έκανε την πιο βαρυσήμαντη επιλογή της αλλάζοντας τη μοίρα της ανθρωπότητας και όλης της ζωής στη γη. Το 1500 σε όλο τον κόσμο υπήρχαν περίπου 500 εκατομμύρια Homo sapıens, σήμερα υπάρχουν 7 δισεκατομμύρια. Από τότε ως σήμερα, ο πληθυσμός αυξήθηκε 14 φορές, η παραγωγή κατά 240 και η κατανάλωση ενέργειας κατά 115 φορές. Το 1620 ο Φράνσις Μπέικον υποστήριξε ότι “η γνώση είναι δύναμη”. Αποτέλεσμα, με την πάροδο των αιώνων η επιστήμη συνδέθηκε με την τεχνολογία.
Η Βιομηχανική Επανάσταση, ανοίγοντας νέους δρόμους για τη μετατροπή της ενέργειας και την παραγωγή αγαθών, απελευθέρωσε σε μεγάλο βαθμό την ανθρωπότητα από την εξάρτησή της με το οικοσύστημα. Ο άλλοτε πράσινος και γαλάζιος πλανήτης μας μετατρέπεται σε ένα εμπορικό κέντρο από τσιμέντο και πλαστικό.
*
Στον Πρόλογο είχα διατυπώσει την άποψη ότι «Ο κόσμος αλλάζει, οι γνώσεις μεταβάλλονται και κατά συνέπεια εξελίσσεται ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα». Στο τωρινό κείμενό μου προσπάθησα να φωτίσω δύο πλευρές: το Σύμπαν και την Ιστορία σε συνάρτηση με τον Άνθρωπο. Φρονώ ότι η Εκπαίδευση οφείλει να παρακολουθήσει αυτή την πορεία…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2025
