ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΠΑΤΡΙΔΑ
«Παλιέ μου φίλε τι γυρεύεις;» / «Γυρεύω τον παλιό μου κήπο» Γ.ΣΕΦΕΡΗΣ
«ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΣΤΗΝ ΝΕΑ ΠΑΤΡΙΔΑ»
Του Θανάση Μουσόπουλου
Η τραγωδία της Μικρασίας πλησιάζει στο πιο κρίσιμο σημείο. Ο ελληνικός στρατός προχωρούσε πολύ, ενώ ο κεμαλικός διαρκώς υποχωρούσε. Οι Έλληνες προχωρούν όμως στο εσωτερικό της Μικρασίας χωρίς πρόγραμμα και δίχως δυνατότητα ανεφοδιασμού. Και κάποια στιγμή άρχισε η αντίστροφη πορεία. Από την αποβίβαση στη Σμύρνη τον Μάη του 1919 ως τον τραγικό Αύγουστο του 1922: Κατάρρευση του μετώπου, πυρπόληση της Σμύρνης, καταστροφή.
Ας θυμηθούμε τον τύπο της Σμύρνης, στο άρθρο του Τάσου Κωστόπουλου όπου αναφέρονται και σχολιάζονται «Οι τελευταίες ειδήσεις της Σμύρνης»:
«Προς τας απογευματινάς ώρας της 26ης Αυγούστου διέκοψαν την έκδοσιν των εφημερίδων των και ανεχώρησαν, μετά πολλούς κόπους και παρακλήσεις, οι διευθυνταί και συντάκται των Σμυρναϊκών εφημερίδων διά των επιτεταγμένων πλοίων του στρατού» (Μ. Ροδάς, «Η Ελλάς στη Μ. Ασία», Αθήναι 1950, σελ. 348).
Το πρωί της επομένης, τα κεμαλικά στρατεύματα έμπαιναν πια στη Σμύρνη. Και το μεσημέρι της 30ής Αυγούστου, μόλις ο άνεμος πήρε βολική κατεύθυνση, έβαλαν την καταστροφική πυρκαγιά που έσβησε από τον χάρτη τις χριστιανικές συνοικίες της πόλης. ΄Οσους είχαν αποκοιμίσει το κοινό τους μέχρι την ύστατη στιγμή, τους ανέμενε καινούργια καριέρα στα ασφαλή εθνικά μετόπισθεν».
Ο εμπρησμός των χριστιανικών συνοικιών της Σμύρνης είναι το ένα θέμα, το άλλο συνταρακτικό γεγονός είναι η αδιαφορία των πλοίων των ευρωπαίων που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης απέναντι στις χιλιάδες των Ελλήνων και Ελληνίδων που πάλευαν να φύγουν για να γλιτώσουν.
Έχουν γραφεί λογοτεχνήματα και άλλα κείμενα που περιγράφουν τις βάρβαρες αυτές ώρες. Κάποια επικαλεστήκαμε στο πρόσφατο μάθημα στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης (της 3ης Μαΐου 2022). Παρουσιάσαμε πρώτα πρώτα στοιχεία από το βιβλίο «Η Κατάρα -ή Η Μάστιγα της Ασίας» (1926) του αμερικανού Γενικού Προξένου στη Σμύρνη φιλέλληνα και ποιητή George Horton (1859 – 1942).
Ο Χόρτον παρουσιάζει γεγονότα, όχι μόνο από την πυρπόληση της Σμύρνης, πριν και μετά τη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, που ως αυτόπτης μάρτυρας έζησε. Παραθέτω μια χαρακτηριστική αποστροφή του λόγου του:
«Στην καταστροφή της Σμύρνης υπήρχε ένα χαρακτηριστικό που δεν ημπορεί να βρει κανείς στην καταστροφή της Καρχηδόνας. Δεν υπήρχε στόλος Χριστιανικών πολεμικών στον λιμένα της Καρχηδόνος που παρακολουθούσε μια κατάσταση για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις των. Στην Καρχηδόνα δεν υπήρχαν Αμερικανικά καταδρομικά» (σελ. 105).
Στον τόμο του Χόρτον σημαντικός είναι ο Πρόλογος του Christopher Woodhouse (1917 – 2001) άγγλου στρατιωτικού, διπλωμάτη, φιλέλληνα και ιστορικού. Ξεκινά ο Πρόλογος με τις εξής φράσεις – διαχρονικής σημασίας:
«Ο εικοστός αιώνας είναι γεμάτος από φρικιαστικές πράξεις. Σήμερα οι φρικιαστικές πράξεις βρίσκουν μια τόσο μεγάλη δημοσιότητα, ώστε είναι εύκολο να ξεχάσει κανείς μια απ’ τις πιο πρόσφατες και πιο τρομερές, την καταστροφή και τις σφαγές της Σμύρνης του 1922. Και δεν ήταν αυτή η μόνη του αιώνα, γιατί, όπως μας υπενθυμίζει ο George Horton με το τόσο εύγλωττο βιβλίο του «The Blight of Asia» είχαν λάβει χώρα και νωρίτερα σφαγές Ελλήνων κατοίκων της Φώκαιας και Αρμενίων σε όλη την έκταση της Μικράς Ασίας».
Το περιοδικό «Θρακικά Χρονικά», που εξέδιδε στην Ξάνθη ο Στέφανος Ιωαννίδης από το 1960 ως το 1992, περιέχει πολλές εργασίες που αναφέρονται στην Προσφυγιά και τις Χαμένες Πατρίδες. Το 1962, με την ευκαιρία των σαράντα χρόνων από την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, που συνδέεται με τη Μικρασιατική Πληγή, αφιέρωσε το τεύχος 8 του Οκτωβρίου 1962 στην τραγική αυτή επέτειο. Η Κατίνα Βέικου Σεραμέτη, πρόσφυγας η ίδια από τους Επιβάτες, πολλά κείμενα, ποιήματα, διηγήματα συνθέτουν τη συμβολή της στα σχετικά θέματα. Στο αφιέρωμα του περιοδικού που επιμελήθηκε γράφει στο εισαγωγικό της κείμενο «Σαράντα Χρόνια» ανάμεσα στα άλλα:
«Χρέος, που το υπαγορεύει μια βαθύτατη σκοπιμότητα, να γυρίσουμε, εκεί που αγρυπνούν μ ν ή μ ε ς ι ε ρ έ ς.
Μια αλήθεια, που έπεσε σαν λαίλαπα και κυνήγησε, τότε ένα κόσμο, που τον σύντριψε, τον σάρωσε, τον αποστέρησε τ η ν
π α τ ρ ώ α γ η».
Το περιοδικό «Η λέξη» (τεύχος 112, Νοε – Δεκ. ’92) με την ευκαιρία των εβδομήντα χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή έχει ένα σημαντικό πολυσέλιδο αφιέρωμα με τίτλο: «Μνήμη Μικράς Ασίας». Περιέχονται ποικίλα κείμενα, πεζά, ποιητικά, μαρτυρίες, μελέτες. Θα αναφερθώ σε δύο κείμενα.
Στο πρώτο μέρος του αφιερώματος δημοσιεύονται μαρτυρίες προσφύγων από τη Σμύρνη και τα γύρω χωριά που έζησαν την καταστροφή του ’22. Πρόκειται για κείμενα που προέρχονται από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Η επιλογή μας αυτή έχει σχέση με την Ξάνθη – θα φανεί στη συνέχεια.
Η Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ, (1895 – 1979) μουσικολόγος και λαογράφος, γεννήθηκε στην Ξάνθη. Ήταν η ιδρύτρια του Συλλόγου «Μουσικά Αρχεία της Παράδοσης» (τωρινό «Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών»). Κατά τη διάρκεια των σπουδών της στη Σορβόνη γνωρίστηκε με το μετέπειτα σύζυγό της Οκτάβιο Μερλιέ (Octave Merlier). Το ζεύγος εγκαθίσταται στην Ελλάδα το 1925, όπου και θα διαγράψει μια σημαντική πορεία, η Μέλπω ως ερευνήτρια λαογράφος και ο Οκτάβιος ως ιδρυτής και διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου. Συνέβαλαν τα μέγιστα στην καταγραφή βυζαντινής και δημοτικής μουσικής, δημιουργώντας το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
Από τις χιλιάδες σελίδες του αρχείου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η αφήγηση του Νικόλαου Βεζυργιάννη από το Μέρεσι, που μιλά για την παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή από παλιά, τη συμμετοχή στο 1821, στους Βαλκανικούς και στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και βέβαια στην περίοδο 1918 – 19 και μετά. Και φτάνουμε στην Τραγωδία:
«Βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Από την μια μεριά φωτιά και από την άλλη θάλασσα. Επίθεση τη νύχτα στις γυναίκες. Τις έπαιρναν, τις κακοποιούσαν και μετά τις σκότωναν. Έκοβαν δάχτυλα για να πάρουν δαχτυλίδια. Ξεμασέλωναν ανθρώπους για να πάρουν τα χρυσά τους δόντια. Γέμισε η θάλσσα από πνιγμένες κοπέλες, που προτιμούσαν να πνιγούν παρά να τις πάρουν οι Τούρκοι».
Στο αφιέρωμα της Λέξης δημοσιεύεται ένα εξαίσιο ποίημα του Κ, Χ. Μύρη (= Κ. Γεωργουσόπουλου) με τίτλο «Η Στάχτη που ταξίδευε», που το απήγγειλε η Τζένη Καρέζη στη Χίο το 1982.
Τις πρώτες μέρες, τρυπώσαμε στα σπίτια πανικόβλητοι.
Κατεβάσαμε τα πατζούρια, μανταλώσαμε τα παράθυρα,
σφραγίσαμε με κουρέλια τις ρωγμές των τοίχων,
βάλαμε στους ρόζους κερί,
κολλήσαμε σταυρωτές ταινίες στα ραγισμένα τζάμια,
γυρίσαμε και δυο και τρεις φορές
το κλειδί στην κλειδαρότρυπα.
Του κάκου.
Γέμισαν τα δωμάτια καπνό και στάχτη.
Η πόλη καιγόταν απέναντι.
Τον Αύγουστο με το μελτέμι,
ταξιδεύουν οι εφιάλτες ταχύπτεροι […]
*
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922 έφτασαν στην Ελλάδα 900.000 πρόσφυγες. Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες. Τον Οκτώβριο του 1922 υπογράφεται με τους Τούρκους ανακωχή στα Μουδανιά, για την αποχώρηση ελληνικών στρατευμάτων από Ανατολική Θράκη. Το 1923 υπογράφεται η συνθήκη της Λωζάνης που καθόριζε ως σύνορο Ελλάδας – Τουρκίας τον ΄Εβρο , ενώ παραχωρήθηκαν στη Τουρκία τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος και αποφασίστηκε η ανταλλαγή πληθυσμών. Η ανταλλαγή που προβλεπόταν είχε αναδρομική ισχύ από το 1912. Η συμφωνία διέφερε από τις προηγούμενες, γιατί πρόβλεπε μαζική μετακίνηση πληθυσμών, είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα.
Από τη Σύμβαση της Ανταλλαγής, θα παραθέσω μόνο το άρθρο 2, που (αναμφίβολα) έχει διαχρονικό χαρακτήρα:
«Δεν θα περιληφθώσιν εις την εν τω πρώτω άρθρω προβλεπομένην ανταλλαγήν: α)Οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως, β) οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης»
Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας εγκατέλειψαν την πατρώα γη στην οποία έζησαν πάνω κάτω τρεις χιλιάδες χρόνια. Ο Στράβων (63/4 π.Χ. – μετά το 21 μ.Χ.) ιστορικός, φιλόσοφος και γεωγράφος από την Αμάσεια του Πόντου στα 17τομα Γεωγραφικά αφιερώνει πολλούς τόμους για την περιοχή:
Στο ια΄ βιβλίο περιγράφονται οι: Κιμμέριος Βόσπορος, Κολχίδα, Καυκασία, Υρκανία, Παρθυσία, Βακτρία, Σογδιανή, το όρος Ταύρος, η Μηδία και η Αρμενία.
Στο ιβ΄ βιβλίο περιγράφονται οι υπόλοιπες της Ποντικής χώρας: Καππαδοκία, Γαλατία, Βιθυνία, Μυσία, Φρυγία, Μαιονία, Ισαυρία, Λυκία, Παμφυλία και Καικιλία με τις παρακείμενες νήσους.
Στο ιγ΄ βιβλίο περιγράφονται: «τα από Προποντίδος και κάτωθεν από της Κυζίκου αρχόμενον ….μάλιστα δε τη Τροία».
Στο ιδ΄ βιβλίο περιγράφονται τμήμα των Κυκλάδων και της αντιπέρα όχθης αυτών της λεγόμενης Ιωνίας : Παμφυλία, Ισαυρία, Καρία, Λυκία, Πισιδία, Κιλικία και Κύπρος.
Κλείνοντας παραθέτουμε μια ενότητα του Στράβωνα στη γλώσσα του – πόσο κοντά μας είναι!
Βιβλίο ΙΔ
1.7 Ἄνδρες δ᾽ ἄξιοι μνήμης ἐγένοντο ἐν τῆι Μιλήτωι Θαλῆς τε εἷς τῶν ἑπτὰ σοφῶν͵ ὁ πρῶτος φυσιολογίας ἄρξας ἐν τοῖς Ἕλλησι καὶ μαθηματικῆς͵ καὶ ὁ τούτου μαθητὴς Ἀναξίμανδρος καὶ ὁ τούτου πάλιν Ἀναξιμένης͵ ἔτι δ᾽ Ἑκαταῖος ὁ τὴν ἱστορίαν συντάξας͵ καθ᾽ ἡμᾶς δὲ Αἰσχίνης ὁ ῥήτωρ͵ ὃς ἐν φυγῆι διετέλεσε͵ παρρησιασάμενος πέρα τοῦ μετρίου πρὸς Πομπήιον Μάγνον. ἠτύχησε δ᾽ ἡ πόλις ἀποκλείσασα Ἀλέξανδρον καὶ βίαι ληφθεῖσα͵ καθάπερ καὶ Ἁλικαρνασός· ἔτι δὲ πρότερον ὑπὸ Περσῶν· καί φησί γε Καλλισθένης ὑπ᾽ Ἀθηναίων χιλίαις δραχμαῖς ζημιωθῆναι Φρύνιχον τὸν τραγικόν͵ διότι δρᾶμα ἐποίησε Μιλήτου ἅλωσιν ὑπὸ Δαρείου.
*
Ο Γιώργος Σεφέρης που γεννήθηκε το 1900 Βουρλά στη Σμύρνη, (29 Φεβρουαρίου/13 Μαρτίου 1900) όταν, διπλωμάτης πια, το 1938 προάγεται και προβλέπεται η τοποθέτηση του στο Προξενείο της Σμύρνης, φανερά επηρεασμένος από την προοπτική να ξαναβρεθεί ‘στον τόπο τον δικό του’, γράφει το ποίημα:
Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΞΕΝΙΤΕΜΕΝΟΥ
«Παλιέ μου φίλε τι γυρεύεις; / χρόνια ξενιτεμένος ήρθες
με εικόνες που έχεις αναθρέψει / κάτω από ξένους ουρανούς
μακριά απ’ τον τόπο το δικό σου». / «Γυρεύω τον παλιό μου κήπο
τα δέντρα μού έρχουνται ως τη μέση / κι’ λόφοι μοιάζουν με πεζούλια / κι’ όμως σαν είμουνα παιδί / έπαιζα πάνω στο χορτάρι
κάτω από τους μεγάλους ίσκιους / κι’ έτρεχα πάνω σε πλαγιές
ώρα πολλή λαχανιασμένος» […]
«Πια δεν ακούω τσιμουδιά / βούλιαξε κι’ ο στερνός μου φίλος
παράξενο πώς χαμηλώνουν / όλα τριγύρω κάθε τόσο
εδώ διαβαίνουν και θερίζουν / χιλιάδες άρματα δρεπανηφόρα».
Αθήνα άνοιξη ’38 (συλλογή «Ημερολόγιο Καταστρώματος Α΄»)
[Στο μάθημα της 17ης Μαΐου 2022, τελευταίο της ακαδημαϊκής χρονιάς 2021-22, θα αναφερθούμε στην παρουσία των προσφύγων στην Ελλάδα, στους χώρους πολιτισμού και τέχνης].
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 5 ΜΑΪΟΥ 2022
